Giriş
Kamu yönetimi anlatılırken günümüzde daha çok Kıta Avrupa geleneğine dayanan yasal yaklaşım bağlamında kanunlara ve ilgili düzenleyici işlemlere bağlı bir çerçeve sunulduğunu belirtmek gerekir. Bu çalışmada Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası ve ilgili kanunlara atıfta bulunarak Azerbaycan Kamu Yönetiminin yapısını detaylı anlatmaya çalışacağız. Devletin organlarını anlayabilmek ve onlar arasındaki ilişkiyi açıklamak genellikle Anayasalarla mümkün olabildiği için tartışmayı bu bağlamda gerçekleştireceğiz.
“Karşılaştırmalı Kamu Yönetimleri”ni incelerken ülkelerin geçtiği siyasi süreç onların siyasi tarihini anlamakla birlikte anayasaların da ülkelerin yönetim biçimini ve hükümet sistemlerinin detaylarını öğrenmeye izin verdiğini akılda tutmak gerekir. Bu nedenle Azerbaycan Kamu Yönetimini açıklamadan önce kısaca ülkenin tarihsel sürecine değinilecek, ardından Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası ve ilgili kanunlar, düzenleyici işlemler sayesinde Azerbaycan Kamu Yönetimininin fotoğrafı çıkarılmaya çalışılacaktır.
Tarihsel Süreç
Tarihsel süreci 20. Yüzyıldan günümüze kadarki süreçle sınırlandıracağız. Çünkü Azerbaycan’da modern ulus devletin oluşması 20. Yüzyıla tekabül etmektedir ve Azerbaycan Cumhuriyeti Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin manevi ve hukuki varisidir.
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti
20. Yüzyılın başlarında Rusya’da Çarlık döneminin kapanması ve Birinci Dünya Savaşı’nın sonuçları Kafkasya’da önemli yankılar uyandırmış, siyasi ve devlet istikrarının bozulmasıyla birlikte yönetimde belirsizlik ortaya çıkmıştır. Irkçılık politikası, Müslümanların yönetime katılmalarının engellenmesi Çarlık Rusyası imparatorluğunun dağılmasına neden olmuştur. 1917’de Rusya’da devrimin gerçekleşmesiyle Bolşevikler yönetimi ele geçirmiş, ekim devrimi sonucu bolşevikler Rusya Sovyet Federativ Sosyalist Cumhuriyetini (RSFSR) ilan etmişler. Kafkasya’da bu devrim karşısında tavır alınarak Kasım 1917’de Tiflis’te Azerbaycan, gürcü ve ermeni halklarının temsilcileri Transkafkasya Komisyonunu oluşturmuştur. 26-28 Kasım 1917’de Rusya’da Parlamento seçimleri gerçekleşse de Ocak 1918’de parlamento bolşevikler tarafından feshedilmiştir[1]. Kafkasya’dan Rusya Parlamentosuna seçilmiş milletvekilleri 14 Şubat 1918’de Tiflis’te Transkafkasya Seymini[2] oluşturmuştur. 26 Mayıs 1918’de Seymin son toplantısı yapılmış ve Azerbaycan Milli Şurası 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan Halk Cumhuriyetini ilan etmiştir. Azerbaycan halkının kendi devletini kurmaya karar vermekle Kuzey Azerbaycan topraklarında demokratik cumhuriyet olarak Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin (AHC) temelleri atılmıştır.
27 Mayıs 1918’de 44 Azerbaycanlı milletvekili geçici Azerbaycan Parlamentosu olan Azerbaycan Milli Şurası Mehmet Emin Resulzade önderliğinde Tiflis’te, 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan İstiklal Beyannamesi kabul edilmiştir. İstiklal Beyannamesinin ikinci maddesinde bağımsız Azerbaycan devletinin hükümet şeklinin Halk Cumhuriyeti olduğu, altıncı maddesinde ise Parlamento toplanıncaya kadar Azerbaycanı Milli Şura ve Milli Şura karşısında sorumluluk taşıyan Geçici Hükümetin yöneteceği belirtilmiştir. Bağımsızlığın ilanından sonra cumhuriyeti örgütlemek yönündeki ikinci adım hükümeti kurmaktı. Milli Şuranın 28 Mayıs 1918 tarihli toplantısında almış olduğu kararlar sonucu Fethali Han Hoyski Başbakan seçilmiş, o da atandığının aynı günü kabineyi kurarak Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin ilk geçici hükümetini oluşturmuştur.
Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Bakü, Zakatala, Gence, Karabağ ve Naxçıvan guberniyalarından oluşmaktaydı. Guberniyalar kaza ve mahallardan oluşmaktaydı. Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin alanı 18 kazaya ayrılmıştı.
1. Bakü kazası 2. Guba kazası 3. Şamahı kazası 4. Göyçay kazası 5. Ereş kazası 6. Nuha (Şeki) kazası 7. Zakatala mahalı (okruqu) | 8. Gence kazası 9. Gazah kazası
10. Cavanşir kazası 11. Şuşa kazası 12. Cavad kazası 13. Lenkeran kazası 14. Cebrayıl kazası |
15. Zengezur kazası 16. Nahçıvan kazası 17. Şerur-Dereleyez kazası 18. Göyce mahalı |
AHC Kuvvetler ayırımı ilkesine göre şekillenmiştir. Devlet iktidarı parlamento, hükümet ve yargı sistemi olmak üzere üç kuvvetle temsil edilmiştir.
7 Aralık 1918’de açılan Parlamento 120 milletvekilinden oluşmuş, ülkede yaşayan her bir etnisite ve azınlığın temsil edilmesine özen gösterilmiştir. Nüfus ölçütüne göre, her 24 bin kişinin bir milletvekiliyle temsil edilebileceği kararlaştırılmıştır. Böylelikle aşağıdaki tabloda belirtilen şekilde halkların temsilci sayısı kesinleşmiştir:
Tablo 1. Halkların nüfus sayısına göre mecliste bulundurduğu temsilci sayısı
Halklar |
Temsilci sayısı |
Toplam nüfus |
Müslümanlar |
80 kişi | Nüfus: 1.900.000 kişi (24.000×80= 1.920.000 kişi) |
Ermeniler |
21 kişi | Nüfus: 500.000 kişi (24.000×21= 504.000 kişi) |
Ruslar | 10 kişi |
Nüfus: 230.000 kişi (24.000×10= 240.000 kişi) |
Kalan 120.000 kişinin bağlı olduğu azınlıklara eşitlik ilkesi gereğince 1 yer verilmiştir. |
||
Almanlar |
1 kişi | 24.000×1= 24.000 kişi |
Yahudiler |
1 kişi | 24.000×1= 24.000 kişi |
Gürcü |
1 kişi | 24.000×1= 24.000 kişi |
Polyak | 1 kişi |
24.000×1= 24.000 kişi |
Bakü Sendikası | 3 kişi |
24.000×3= 72.000 kişi |
Bakü Sovyet siyezd ve ticaret-sanayi cemiyyetleri | 2 kişi |
24.000×2= 48.000 kişi |
120 kişi |
2.750.000 kişi |
Parlamento 17 ay faaliyet göstermiş ve 130 toplantı gerçekleştirilmiştir. Bu süre zarfında Parlamentoda 270’den fazla kanun tasarısı hazırlanmış, 230 tasarı kabul edilmiştir. Parlamentonun işleyişi “Azerbaycan Parlamentosunun talimatı” adlı tüzüğe dayanmaktaydı ve 11 komisyonla faaliyet göstermekteydi.
Yürütme, “İstiklal Beyannamesi”nde de belirtildiği gibi parlamento açılana kadar geçici hükümet tarafından yerine getirilmiştir. Parlamento açılana kadar iki kabine kurulmuştur. İlk kabine Tiflis’ten yönetimi sağlamış, ikinci kabine Gence ve Bakü’de yürütmeyi yerine getirmiştir. Geçici hükümet Fethali han Hoyski’nin Başbakanlığıyla (Reisi Vükela) yürütmeyi yerine getirmekteydi. Bakü işgalden kurtarılıp Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin başkentine dönüştükten sonra parlamento açılmış, yeni parlamentonun ilk toplantısında ikinci hükümet kabinesi istifa etmiş, yeni hükümetin oluşturulması yeniden Fethali han Hoyski’ye devredilmiştir. Toplamda 5 hükümet kabinesi kurulmuş, dördüncü ve beşinci hükümet Nesib bey Yusufbeyli tarafından kurulmuştur. Altıncı hükümetin oluşturulmasına gayret edilse bile siyasi istikrarsızlık Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin devamlılığına engel olmuş ve 27 Nisan 1920 tarihinde Kızıl Ordunun Bakü’yü işgal etmesiyle Azerbaycan Halk Cumhuriyeti bağımsızlığını kaybetmiştir. Azerbaycan 1922 yılına kadar bağımsızlık özelliğini göreceli olarak koruyabilse de 1991 yılına kadar Azerbaycan, Sovyet yönetimi altında Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak dizayn edilmiştir.
[1] 20 Kasım 1918’de Azerbaycan Milli Şurasının toplantısında “Azerbaycan Meclisi-Mebusanı Tahsisi Hakkında Kanun” kabul edilmiştir. Bu kanunda Güney Kafkasya’dan Rusya Parlamentosuna gidecek millet vekillerinin Rusya Parlamentosunun feshedilmesinden dolayı Tiflis’te toplanarak Güney Kafkasya (Transkafkasya) Seymini oluşturmuşlar. Daha sonra Azerbaycan Milli Şurası Parlamento oluşuncaya kadar Maverayi-Kafkas Müslüman Şurası adını almıştır (AHC Parlamentonun Stenoqrafi raporları, 1998: 14).
[2] Mâverâ-yı Kafkas Seymi – Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti’nin (23 Şubat – 26 Mayıs 1918) yüce yasama organı.
1980’li yıllarda Sovyetler Birliğinin bunalım dönemine girmesi özgürlük ve bağımsızlık taleplerinin artmasına neden olmuştur. Azerbaycan da bu süreçte etkisini ortaya koyarak 30 Ağustos 1991’de Azerbaycan Yüksek Sovyet Meclisinin olağanüstü toplantısında Azerbaycan’ın yeniden bağımsızlığı ilan edilmiş ve bununla ilgili Beyanname kabul edilmiştir. 28 Mayıs 1918 ve 30 Ağustos 1991 tarihli beyannameler temelinde 18 Ekim 1991’de Azerbaycan’ın devlet sistemi, siyasi ve ekonomik sisteminin çerçevesini çizen Anayasal belge Azerbaycan Yüksek Sovyet Meclisinin genel kurulunda kabul edilmiştir. Bu belge Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasının kabul edildiği 12 Kasım 1995’e kadar Anayasa niteliği taşımıştır.
Azerbaycan Cumhuriyeti ve Anayasası
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası 12 Kasım 1995’te kabul edilmiştir ve 27 Kasım 1995’te yürürlüğe girmiştir. 5 kısım 12 bölüm 158 madde ve 12 geçici maddeden oluşmaktadır. Bu Anayasa yürürlüğe girdiği günden günümüze kadar Anayasaya değişiklikler ve ilaveler yapılmıştır. 7 yılda bir yapılmış değişikliklerin tarihi aşağıdaki gibidir:
Anayasanın içeriği ise aşağıdaki kısım ve bölümlerden oluşmaktadır:
Anayasanın genel esaslar kısmının birinci bölümünün birinci maddesi halk egemenliğine ayrılmıştır. Azerbaycan Cumhuriyetinde devletin egemenliğinin temeli Azerbaycan halkına dayandırılmıştır. Azerbaycan halkı Azerbaycan Cumhuriyetinde ve yurtdışında yaşayan, Azerbaycan devletine ve onun yasalarına bağlı olan Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşlarını kapsamaktadır.
Anayasanın yedinci maddesinde Azerbaycan devletinin demokratik, hukuki, laik ve üniter bir Cumhuriyet olduğu ifade edilmiştir. Bu maddede devlet egemenliğinin kuvvetler ayrılığı ilkesine dayandığı belirtilmiştir:
Yasama, yürütme ve yargı kuvvetlerinin karşılıklı faaliyet gösterir ve kendi yetkileri dâhilinde bağımsızdır.
Yasama
Anayasanın 81-98. Maddeleri yasamaya ayrılmıştır. Yasama, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisince yerine getirilir. Milli Meclis 125 milletvekilinden (deputat) oluşmaktadır ve tek basamaklı bir meclistir. Meclisin görev süresi 5 yıldır.
Milletvekili olma şartları: seçimlerde oy kullanma hakkı bulunan her bir vatandaş milletvekili seçilebilir. Yani 18 yaşı olan vatandaş milletvekili seçilme hakkına sahiptir. Çifte vatandaşlığı olan, başka devletlerde devlet hizmetine giren, yürütme ve yargı kurumlarında çalışanlar, bilimsel ve akademik çalışmaları dışında başka gelir sağlayıcı çalışmalar yapanlar, din adamları, fiili ehliyetsizliği mahkeme tarafından onaylanan ve mahkemenin hükmüyle cezaevlerinde hüküm giyen kişilerin milletvekili seçilmesi mümkün değildir ve bu Anayasa ile hükme bağlanmıştır.
Millet vekilleri çoğunluk seçim sistemine göre seçilmektedir. Seçimler beş yılda bir kasım ayının ilk Pazar günü gerçekleşir. Milletvekili seçimleri yapıldıktan sonra seçim sonuçları Anayasa Mahkemesi tarafından onaylanır. Milletvekili seçilen 83 kişinin seçim sonuçları onaylanırsa Milli Meclis görevini yerine getirmekte yetkilidir. Milli Meclis iş planını yapar, meclis başkanını, yardımcılarını seçer, komite ve komisyonlar kurar, Sayıştayı oluşturur.
Milletvekillerinin dokunulmazlığı bulunmaktadır. Yalnız cinayet işlediğinde onların dokunulmazlığı Milli Meclisce düşürülür.
Milli Meclisin düzenleyici işlemleri Anayasal Kanunları, kanunlar ve kararlardan oluşur.
Anayasal Kanunlar
Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasına ilaveler Milli Meclisce 95 oyla kabul edilir. İki kez oy kullanımına açılır, ilk oy kullanımıyla ikinci oy kullanımı arasında 6 aylık bir süre vardır. Anayasal Kanunlar imzalanması için Cumhurbaşkanına gönderilir. Her iki oy kullanımından sonra Cumhurbaşkanı Anayasal Kanunları imzaladığında yürürlüğe girer. Cumhurbaşkanı tarafından imzalanmazsa bu kanunlar yürürlüğe girmez. Anayasaya ilaveler Cumhurbaşkanı veya Milli Meclisin 63 milletvekilinin teklifiyle yapılabilir. Bu Kanunlar Anayasa metnine zıt olamaz.
Kanunlar
Milli Meclis insan hakları, Cumhurbaşkanlığı Seçimleri, Milli Meclis seçimleri, referendum, yerel seçimler, savunma, kamu hizmeti, sağlık, eğitim, istatistik, gümrük vd. ülkenin genelini ilgilendiren alanlarla ilgili kanunlar yapar. Kanunlar kabul edildikten sonra 14 gün içinde imzalanması ve yürürlüğe girmesi için Cumhurbaşkanına gönderilir. Acil olan kanun tasarıları 24 saat içinde imzalanması için Cumhurbaşkanına gönderilir.
Cumhurbaşkanının kanunları veto etme ve itirazlarıyla birlikte geri gönderme yetkisi bulunmaktadır. 83 oyla kabul edilen kanunlar veto edilirse ve Milli Meclis tarafından 95 oyla, 63 oyla kabul edilen kanun ise 83 oyla kabul edilirse yürürlüğe girer.
Kararlar
Cumhurbaşkanının seçimi üzerine Başbakanın, Kamu Başdenetçisinin, Anayasa Mahkemesi hakimlerinin, Baş Savcının, Merkez Bankası Başkanının göreve tayin edilmesi Milli Meclis tarafından karara bağlanır.
Kanun ve kararlar sonraki bir tarih belirlenmemişse, yayımlandıkları gün yürürlüğe girer.
Anayasanın 96. Maddesine göre, yasa önerisi ve diğer konuları Milli Meclisin görüşmesi için önerme hakkına Cumhurbaşkanı, Milletvekilleri, Yüksek Mahkeme (Ali Mahkeme), Azerbaycan Cumhuriyeti Savcılığı, seçim hakkı bulunan 40 bin vatandaş ve Nahcivan Özerk Cumhuriyeti Yüksek Mahkemesi (Ali Mahkemesi) sahiptir.
Meclisin Feshi
2016 Anayasa değişikliğiyle Anayasa metnine dâhil edilen meclisin feshi aşağıdaki durumlarda gerçekleşir:
- Bakanlar Kabinesine bir yılda iki kez itimad göstermedikte,
- Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Ali Mahkeme ve Merkez Bankasının faaliyeti için zaruri sayda üyelerinin Cumhurbaşkanı tarafından iki kez sunulmasına rağmen tayin etmedikte,
Cumhurbaşkanı Meclisi fesheder.
Yürütme
Anayasanın 7. maddesinde yürütmenin Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanına mensup olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Anayasanın 8-ci maddesine göre Azerbaycan Devlet Başkanıdır.
Yürütme yetkisi Anayasanın 99. Maddesine göre, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanına aittir. Cumhurbaşkanının görev süresi 7 yıldır. Cumhurbaşkanı, yüksek tahsilli, Azerbaycan Cumhuriyetinde en az 10 yıl sürekli yaşayan, ağır suçtan ceza almamış, seçme ve seçilme hakkına sahip, başka devletlerde devlet görevine girmemiş, ikili vatandaşlığı olmayan, Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşları arasından genel oyla seçilir. Anayasa ile Yürütmenin başı olan Cumhurbaşkanına geniş yetkiler tanınmıştır.
Cumhurbaşkanı seçimlerinin sonuçları 14 gün içinde Anayasa Mahkemesi tarafından ilan edilir. Sonuçların ilanından sonrakı 3 gün içinde Cumhurbaşkanı seçilmiş kişi Mill Meclis’te Anayasa Mahkemesi hakimleri önünde and içer. And içtiği günden Cumhurbaşkanı yetkilerini yürütmeye başlar. Cumhurbaşkanının dokunulmazlığı vardır.
Cumhurbaşkanının anayasal yetkilerinden bazıları şöyle sıralanabilir:
- Milli Meclis seçimlerini belirler,
- Bütçeyi Milli Meclisin onayına sunar,
- Ekonomik ve sosyal programları onaylar,
- Başbakanı Milli Meclisin onayına dayanarak atar, fakat Meclis onayı gerekmeksizin görevinden alır,
- Bakanlar Kabinesi üyelerini göreve atar ve görevden alır, önemli durumlarda Bakanlar Kabinesinin toplantılarına başkanlık eder,
- Bakanlar Kabinesinin istifasıyla ilgili karar alır,
- Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme, istinaf mahkemelerinin hakimlerinin tayin edilmesi için Milli Meclise sunar,
- Merkez Bankası Başkanının tayin edilmesini Milli Meclise önerir,
- İdari İşler Başkanını atar,
- Kamu Baş Denetçisinin seçilmesiyle ilgili bilgileri Milli Meclise sunar,
- Azerbaycan Cumhuriyeti Güvenlik Kurulunu oluşturur,
- Kanunları imzalar ve yayınlar,
- Olağanüstü ve askeri hâl ilan eder,
- Milli Meclisin onayıyla savaş ve barış ilan eder.
Anayasanın 109. Maddesine göre, Anayasa ile Milli Meclisin ve yargı organlarının yetkilerine dâhil edilmeyen diğer tüm işlerde yürütme organı yetkili kılınmıştır.
Cumhurbaşkanının düzenleyici işlemlerine fermanlar ve serencamlar dâhildir. Fermanlar genel nitelikli konulara yöneliktir. Genel nitelik taşımayan meselelerle ilgili Cumhurbaşkanı Serencam imzalar.
Yargı
Yargı yetkisi demokratik ülkelerde ulus adına bağımsız mahkemelerce yerine getirilmektedir. Bu yetki hiçbir biçimde başka bir organa ya da kişiye devredilemez. Mahkemeler- bağımsız hukuk devleti ilkesinin en temel koşuludur. Anayasanın 125. Maddesi gereğince yargı yetkisi yalnızca yargı organlarınca yerine getirilmektedir. Yargı yetkisi Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme, temyiz mahkemeleri ve genel mahkemelerce hayata geçirilmekle mahkemelerin kurulması Anayasa ile belirlenir. Hakimler bağımsızdır ve dokunulmazlıkları vardır (Madde 125).
Azerbaycan’ın Kamu Yönetimi Yapısı
Devletin temel yönetsel görevleri genel yönetimi oluşturan kuruluşlarca yürütülmektedir. Genel yönetimin merkezi örgütü, Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Bakanlar Kurulu, Bakanlıklardan oluşmaktadır. İcra Hakimiyeti Başkanlıkları taşra teşkilatını oluşturmaktadır. Tablo üzerinden incelenirse Azerbaycan Kamu Yönetimi Yapısı aşağıdaki şekilde belirtilebilir:
Tablo 2. Azerbaycan Cumhuriyeti Kamu Yönetimi Yapısı
Azerbaycan Kamu Yönetiminin Yapısı |
|||
Merkezi Yönetim Kuruluşları |
Yerinden Yönetim Kuruluşları |
||
Başkent teşkilatı |
Taşra teşkilatı |
Coğrafi yerinden yönetim |
Hizmet yerinden yönetim |
Cumhurbaşkanı | Rayon[1] | Belediyeler (İdari alan dairelerinin sınırları (şehir, kasaba ve köy olmakla)) | Üniversiteler |
Başbakan | İdari alan daireleri[2]
|
KİT’ler | |
Bakanlıklar | Meslek Kuruluşları |
Başkent teşkilatı
Cumhurbaşkanlığı
Cumhurbaşkanı Anayasal yetkilerini yerine getirmek için İdari İşler Başkanlığını (Prezident Administrasiyası) oluşturur ve başkanını atar. Başkanlık kanun tasarıları, Cumhurbaşkanının düzenleyici işlemlerinin tasarılarını hazırlar.
Cumhurbaşkanı yardımcısı (vice-president)
2016 Anayasa değişikliğine göre, Anayasanın 103. Maddesi Cumhurbaşkanı yardımcısını açıklar. Baş Cumhurbaşkanı yardımcısı ve Cumhurbaşkanı yardımcıları Cumhurbaşkanı tarafından atanır ve azledilir. Cumhurbaşkanı yardımcıları seçimlere katılım hakkı olan, yüksek eğitim düzeyine sahip, başka devletler karşısında sorumluluğu bulunmayan Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşlarından atanır.
Anayasanın 106. Maddesine göre, Cumhurbaşkanı yardımcısı görevini yürüttüğü sürece dokunulmazlığı bulunmaktadır. Cinayet işlerken tutuklanırsa dokunulmazlığı Cumhuriyet Baş Savcısının Cumhurbaşkanına bilgiyi iletmesi durumunda Cumhurbaşkanı tarafından kaldırılır.
Anayasanın 110. Maddesine göre, Cumhurbaşkanı tarafından yetkilendirilirse Cumhurbaşkanı yardımcısı devletlerarası ve hükümetlerarası sözleşmeleri imzalamak yetkisine sahip olur.
Anayasanın 105. Maddesine göre, Cumhurbaşkanı seçimden önce görevden ayrıldığında (istifa ettikte veya sağlık sorunları nedeniyle görevini bıraktığında) 60 gün içinde yeni Cumhurbaşkanı seçimleri yapılır. Bu süre zarfında Cumhurbaşkanı görevlerini Baş Cumhurbaşkanı yardımcısı yürütür. Baş Cumhurbaşkanı yardımcısı görevden ayrıldığında (istifa ettikte veya sağlık sorunları nedeniyle görevini bıraktığında) Cumhurbaşkanı görevlerini Cumhurbaşkanının belirttiği sıralamaya göre Cumhurbaşkanı yardımcısı Baş Cumhurbaşkanı yardımcısı statüsünü alır ve Cumhurbaşkanı yetkilerini yürütür. Cumhurbaşkanı yardımcıları Cumhurbaşkanı görevini yürütemediğinde Başbakan Cumhurbaşkanı görevini yürütür.
Bakanlar Kabinesi
Bakanlar Kabinesinin başı Başbakan’dır. O, Milli Meclisin onayıyla Cumhurbaşkanı tarafından atanır ve dokunulmazlığı bulunur. Sadece cinayet işlediğinde yakalanırsa Cumhuriyet Başsavcısının sunumuna göre Cumhurbaşkanı tarafından dokunulmazlığı kaldırılır.
Bakanlar Kabinesi, Anayasanın 114. Maddesine göre Cumhurbaşkanının yürütme yetkilerini yerine getirmek için oluşturulur. Bakanlar Kabinesi Cumhurbaşkanı karşısında sorumludur. Bakanlar Kabinesine Başbakan, Başbakan yardımcıları, bakanlar ve başka merkezi yönetim organlarının başkanları dâhildir. Yeni Cumhurbaşkanı yetkilerini yürütmeye başladığı gün Bakanlar Kabinesi istifa eder ve yeniden oluşturulur. Bakanlar Kabinesinin toplantılarına genel olarak Başbakan başkanlık eder.
Bakanlar Kabinesinin düzenleyici işlemleri karar ve serencamlardan oluşur. Genel nitelik taşıyan konularla ilgili karar alınır, genel nitelik taşımayan konularla ilgili ise serencamlar kabul edilir.
Bakanlıklar
Azerbaycan Cumhuriyetinde 17 bakanlık, 7 merkezi devlet komitesi, 5 devlet hizmeti, 2 Ajans bulunmaktadır. Bakanlıkların başında Cumhurbaşkanı tarafından atanan bakanlar durur. Onlar işlevlerini Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, Kanunlar, Cumhurbaşkanı Kararlarına dayanarak yürütür. Bakanlar Kabinesinde bulunan tüm bakanlara Cumhurbaşkanı kararıyla devletlerarası ve hükümetlerarası anlaşmaları imzalamak yetkisi verilebilir.
Taşra Teşkilatı
Anayasanın 124’üncü maddesine göre merkezi yönetimin taşra teşkilatını yerel icra hakimiyeti başkanlıkları oluşturur ve yerel icra hakimiyeti başkanları yürütmeyi gerçekleştirir. Onlar Cumhurbaşkanı tarafından atanır ve azledilir. Onların yetkileri Cumhurbaşkanı tarafından belirlenir.
Yerel İcra Hakimiyeti Başkanları rayonların yönetimini gerçekleştirir ve idari alan dairelerinin başında duran temsilciler de ona bağlıdır.
Yerel İcra Hakimiyeti Başkanları İçişleri Bakanlığı, Olağanüstü Hâl Bakanlığı, Devlet Güvenlik Hizmeti, Seferberlik ve Askerlik Çağrısı Devlet Hizmeti istisna olmakla diğer bakanlıkların, devlet hizmeti ve ajansların taşra teşkilatı hem bağlı olduğu merkez teşkilatına hem de yerel icra hakimiyeti başkanına karşı sorumludur. Sağlık Bakanlığının taşra örgütü başkanını Sağlık Bakanlığının onayına dayanarak Yerel İcra Hakimiyeti başkanı atar ve azleder. Maliye Bakanlığı, Tarım Bakanlığı, Çevre ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Dijital Kalkınma ve Ulaşım Bakanlığı, Devlet İstatistik Kurumunun taşra teşkilatı başkanlarını yerel icra hakimiyeti başkanının önerisine dayanarak bakanlar atar ve azleder.
Yerel İcra Hakimiyeti Başkanı yükseköğrenim görmüş, ikili vatandaşlığı, başka devletler karşısında sorumluluğu ve din görevlisi olmayan kişilerden atanır. Yerel İcra Hakimiyeti Başkan yardımcıları İdari İşler Başkanı’nın onayına göre Yerel İcra Hakimiyeti Başkanları tarafından atanır ve azledilir. Bakü Şehir İcra Hakimiyeti Başkan yardımcılarını ise Cumhurbaşkanı göreve atar ve azleder.
Yerel İcra Hakimiyeti Başkanı ekonomik, sosyo-kültürel ve diğer yerel konularla ilgili sorunların çözümü için Danışman kurulu oluşturur. Kurul 15 kişiden fazla olmamakla Başkan, başkan yardımcıları, şube müdürleri, merkezi yönetimin taşra teşkilatı başkanlarından oluşturulur. Bakü’de kurul üye sayısı 25 kişiden fazla olmamakla oluşturulur. Kurul ayda en az iki kez toplanır. Kurula Başkan, başkan olmadığında yardımcısı başkanlık eder. Kurul üyelerinin yarısından çoğu toplantıda bulunduğunda kurul kararları alınabilir. Kurul kararları tavsiye niteliği taşımakla Yerel İcra Hakimiyeti Başkanının emri veya serencamıyla yürürlüğe girebilir. Yerel İcra Hakimiyetleri Başkanları düzenleyici işlemleri karar, emir ve serencamlardan oluşur.
Yerel İcra Hakimiyeti Başkanı ekonomi, tarım, sosyal, çevre, kent planlama, kültür, spor, turizm, afet yönetimi ve yereli ilgilendiren diğer konularda yetkili kılınmıştır. Bu yetkiler liste ilkesi usulüne göre sıralanmıştır. Bunun dışında Cumhurbaşkanı kararıyla başkana ek yetkiler de verilebilir. Yerel hizmetlerin yerine getirilmesi devlet bütçesinden ayrılan ödeneklerle gerçekleşir. Bunun dışında yerel hizmetlerin yerine getirilmesinin finans kaynakları bütçedışı gelirler ve kanunla yasaklanmamış diğer kaynaklardan elde olunan gelirlerden oluşur.
İdari alan dairelerindeki temsilciler Başkan karşısında sorumlu olmakla birlikte daire sınırları içerisinde başkanın taleplerini yerine getirmek ve teklifler sunmak, emirler vermek ve dairede yaşayan vatandaşların talepleri üzerine bazı evrakları sunmak yetkilerine sahiptir.
Yerel Yönetimler
12 Kasım 1995 tarihinden kabul edilen Anayasa ile yerel yönetimlerin hukuki altyapısı anayasal bir çerçeveye oturtulmuştur.
Anayasanın IX. Faslı “Belediyeler” başlığını taşımaktadır ve 142-146’ıncı maddeler yerel yönetimlere ayrılmıştır. Altı maddeden oluşan bu fasılda belediye idaresinin teşkili, belediyelerin yetkileri, belediye kararları, belediyelerin görevlerinin ve belediyelerin bağımsızlığının teminatıyla ilgili konulara yer verilmiştir. Belediyelerin yönetimi seçimlerle belirlenmekte, seçim kuralları ve belediyelerin statüsü kanunla düzenlenmektedir.
Azerbaycan Anayasasının 142. Maddesinde yerel yönetimi belediyelerin gerçekleştirdiği belirtilmiştir. Böylelikle yerel yönetimler anayasal güvence altına alınmakla tek basamaklı bir yerel yönetim sistemi benimsenmiştir. Yerel yönetimlere yerel halk mahalle komiteleri[4], hayır kurumları ve dernekler şeklinde de katılımın sağlanabileceği belirtilmiştir.
1995’te kabul edilen anayasadaki geçici maddelerde iki yıl içinde belediye kanununun kabul edilmesi ve belediye seçimlerinin gerçekleştirilmesi öngörülmüşse bile Belediye seçimleri ve Belediye kanunları 1999’da kabul edilmiştir. İlk belediye seçimleri 12 Aralık 1999 yılında yapılmıştır. 2000 yılından itibaren belediyeler ülke düzeyinde işlevlerini yerine getirmeye başlamışlar.
15 Ekim 1985’te Avrupa’nın başkenti olarak bilinen Strasburg’ta Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı 25 Aralık 2001’de[5] kanun çıkarılarak onaylanmıştır. Azerbaycan 26 yükümlülüğü kabul etmiştir.
Belediyelerin sınırları genel olarak idari alan dairelerine denk gelmektedir. Bazı bölgelerde her idari alan birimine denk düşmese bile 2 veya daha çok idari alan dairelerinin alanları belediyelerin sınırlarını oluşturur. Belediyelerin organları belediye üyelerinden oluşan meclis ve belediye başkanından oluşur.
Belediyeler seçimle oluşturulan kurumlar olmakla onların meclis üyesinin sayısı Seçim Mecellesine göre belirlenir. En fazla oyu alan üye belediye meclis üyesi seçilir. Nüfus ölçütü esasına dayanan üye sayısı aşağıdakı gibidir (Azerbaycan Cumhuriyeti Seçim Mecellesi, 2003: Madde 210):
- Nüfusu 500 kişiyedek olan yerlerde – 5 belediye üyesi,
- Nüfusu 500’den 999’adek olan yerlerde – 7 belediye üyesi,
- Nüfusu 1000’den 4.999’adek olan yerlerde – 9 belediye üyesi,
- Nüfusu 5000’den 9.999’adek olan yerlerde – 11 belediye üyesi,
- Nüfusu 10.000’den 19.999’adek olan yerlerde – 13 belediye üyesi,
- Nüfusu 20.000’den 49.999’adek olan yerlerde – 15 belediye üyesi,
- Nüfusu 50.000’den 99.999’adek olan yerlerde – 17 belediye üyesi,
- Nüfusu 100.000’den 299.999’adek olan yerlerde – 19 belediye üyesi.
Belediye seçimleri 5 yılda bir yapılır. Belediyelere meclis üyesi olmak için seçimlere katılma hakkı bulunan ve üye olmak istediği belediye alanında sürekli yaşayan vatandaşlar meclis üyesi seçilebilir. Belediye meclis üyeliği için adaylığı kabul edilmiş kişilerin dokunulmazlıkları vardır ve yalnız cinayet işledikleri sırada tutuklanırlarsa dokunulmazlıkları kalkar.
Belediye başkanı belediye meclisinin ilk toplantısında üyelerinin arasından açık veya gizli oylamayla seçilir. Belediye başkanı oyların yarısından fazlasını aldığında seçilmiş olur. Belediye başkanının düzenleyici işlemleri emir ve serencamlardır. O aynı zamanda belediyenin aldığı kararları imzalar.
Belediye toplantıları ayda bir defadan az olmamakla belediye başkanı tarafından gerçekleştirilir. Belediye üyelerinin yarısından fazlası toplantıya katıldığında belediye toplantıları geçerli olur. Toplantılar başkan tarafından, başkan olmadığında yardımcısı tarafından yürütülür. Toplantıda alınan kararlar basit çoğunlukla kabul edilir.
Belediyeler yıllık raporlarını 10 gün içinde Adliye Bakanlığı’na gönderir. Raporlar Adliye Bakanlığı tarafından uygun görülmediğinde belediyenin feshi için Adliye Bakanlığı Milli Meclis’e başvurur.
Azerbaycan bağımsızlık kazandıktan sekiz yıl sonra ülkede belediyelerin kurulmasına başlanılmış ve idari alan daireleri dikkate alınarak köy, kasaba, kent sovyetlerine denk gelen köy, kasaba ve kent belediyeleri oluşturulmuştur. Böylelikle kurulan belediyelerin çoğu küçük köy belediyeleri olmuştur. Bunun sonucunda Azerbaycan’da ilk yerel seçimler yapıldığında ülkede 2.669 belediye kurulmuştur.
Sonrakı yıllarda belediye sayısında düşüş olmuş, belediyelerin alanları genişletilerek birleştirilmiş ve ya kapatılmış, sonuçta yukarıdaki şekilde bir değişim ortaya çıkmıştır.
Fonksiyonel Yerinden Yönetim Kuruluşları
Üniversiteler
Cumhurbaşkanının atadığı rektör üniversitede yürütmeyi yerine getirir. Üniversitenin yüksek yürütme organı Bilim Kuruludur (Yönetim Kurulu). Onun oluşturulması, yetkileri ve faaliyetiyle ilgili kurallar Azerbaycan Cumhuriyeti Bilim ve Eğitim Bakanlığının onayladığı düzenleyici işlemle (esasname) ve üniversite tüzüğüyle (nizamname) belirlenir.
Devlet üniversitelerinin denetimi Bilim ve Eğitim Bakanlığı ve üniversite yönetim organları tarafından gerçekleştirilir.
Meslek Kuruluşları
Avukatlar için Barolar Birliği yemin eden ve baroya üye olan avukatlardan oluşur. Barolar Birliğine üye olmayanlar avukatlık hizmetini gerçekleştiremezler. Barolar Birliği üyelerinin Genel toplantısı (Konferans) ve Riyaset (Başkanlık) Heyeti Barolar Birliğinin organlarını oluşturur. Barolar Birliği üyelerinin Genel toplantısı (Konferans)’nda seçilen Başkan, başkan yardımcıları Barolar Birliğinin Başkanı ve yardımcıları olur. Başkan 5 yıllığına seçilir ve bir kimse iki defadan fazla Başkan seçilemez.
[1] Rayon – Azerbaycan Cumhuriyetinin tüm alanının yönetilmesinin merkezleştirilmesi, devlet işlevlerinin gerçekleştirilmesinin etkinleştirilmesi, merkezi yönetimin nüfusa mümkün olduğunca yakınlaştırılması amacıyla oluşturulmuş, istikrarlı ve dayanıklı ekonomik, kültürel ve sosyal ilişkileri olan alanlardan oluşturulmuş, bir kaç idari-alan dairelerini birleştiren Azerbaycan Cumhuriyetinin idari alan birimidir. Rayonlar ayrı ayrı şehir, kasaba, köy ve inzibati alan dairelerinden oluşur (Alan yapısı ve İdari-Bölge Birimi hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu, 2000, Madde 2.7 ve Madde 5.4)
[2] Sınırlarında merkezi yönetimin taşra örgütlerinin bulunduğu idari alan birimi
[3] Sınırlarında merkezi yönetimin taşra örgütlerinin bulunduğu idari alan birimi
[4] Tüzel kişiliği bulunmayan komiteler toplantılar düzenlemek, belediyeye önerilerde bulunmak yetkisine sahiptir. Komitenin başında başkan, başkan yardımcısı ve kâtip bulunur.
[5] 25 Aralık 2001 tarihinde 238 No-lu Yerel yönetimler hakkında Avrupa Şartının onaylanması baresinde Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu yürürlüğe girmiştir. https://eqanun.az/framework/1026 (erişim tarihi: 25.12.2022)
Kaynakça
- İstiklal Beyannamesi, 1918.
- Alan yapısı ve İdari Alan Birimi hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu. (2000). 892-IQ, 13 Haziran 2000.
- Aslanov, Eldar. (2007). Azerbaycan’da Kamu Yönetimi Reformu, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Avrupa Konseyi Yerel ve Bölgesel Yönetimler Kongresi. (2014). Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı. Avrupa Konseyi.
- Avukatlar ve Avukatlık hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu. (1999). 783-IQ, 28 Aralık 1999.
- Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, 2016.
- Azerbaycan Cumhuriyetinin Bağımsızlığını Yeniden Kazanması hakkında Beyanname, 1991.
- Azerbaycan Cumhuriyetinin Bağımsızlığı hakkında Anayasal Belge, 1991.
- Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kabinesinin 21 Ocak 2011 tarihli 9 numaralı kararında değişiklik yapılmasına dair Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kabinesinin Kararı. (2019). No 7, 15 Ocak 2019.
- Azerbaycan Cumhuriyeti Hesap Odası (2017). Azerbaycan Cumhuriyetinin 2016 Devlet Bütçesinin İcrası Hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Kanun Programı ve Devlet Bütçesinin İcrası İle İlgili Yıllık Rapora Azerbaycan Cumhuriyeti Hesap Odası’nın Görüşü. Bakü: Azerbaycan Cumhuriyeti Hesap Odası.
- Azerbaycan Cumhuriyeti Seçim Mecellesi, 2003.
- Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kabinesine bağlı Baş Arşiv İdaresi. (1998). Azerbaycan Halk Cumhuriyeti – Parlamento (Stenografi raporları). Bakü: Azerbaycan Yayınları.
- Belediyelerin Arazileri ve Toprakları hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu. (1999). 771-IQ, 7 Aralık 1999.
- Belediye Hizmeti hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu. (1999). 765-IQ, 30 Kasım 1999.
- Belediyelerin Statüsü hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu. (1999). 698-IQ, 2 Temmuz 1999.
- Elma, Fikret. (2013). Azerbaycan’da Yerel Yönetişim ve Belediye: Bakü ve Yakın Havzası Örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 18 (2), 163-186
- Yerli İcra Hakimiyeti hakkında Esasnamenin Onaylanmasıyla ilgili Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının Fermanı. (2012). 648, 6 Haziran 2012.
- https://nk.gov.az/az/page/57/ (erişim tarihi: 10.03.2023)
- https://axc.preslib.az/az/page/VpHdsxhFQJ (erişim tarihi: 11.03.2023)
- https://azerbaijan.az/related-information/284 (erişim tarihi: 11.03.2023)